امیر فرهادی سرپرست معاونت اعتبارسنجی اداره کل اعتبارات
بانک‌ها برای اجابت صحیح و منطقی درخواست متقاضیان مبادرت به بررسی وضعیت مشتری و برآورد مخاطرات مترتب بر آن – یعنی ریسک مشتری- می‌نمایند؛ که مجموع این بررسی‌ها به‌طور اخص باید به این سؤالات پاسخ دهد که:
- آیا مشتری به تعهدات خود عمل خواهد کرد؟
- آیا مشتری صلاحیت و شرایط اخذ تسهیلات را دارد؟
- آیا اعطای این تسهیلات عواید لازم (بسته به سیاست‌ها و نیز رویکرد هر بانک نظیر: درآمدزایی، تحقق اهداف اشتغال و...) را برای بانک خواهد داشت؟
اعتبارسنجی با پرهیز از نگاه صفر و یکی به مشتری اعتباری، امکان طبقه‌بندی مشتریان را در یک طیف اعتباری فراهم می‌نماید که بر اساس آن میزان ریسک اعتباری مشتریان سنجیده شده و نتیجه به صورت یک امتیاز یا رتبه محاسبه می‌شود. اعتبارسنجی این امکان را فراهم می‌نماید تا با ارزیابی ریسک اعتباری نسبت به تعیین وثایق مناسب جهت اعطای تسهیلات به مشتری و نیز موارد دیگری بسته به نوع مدل (نظیر: میزان یا حجم اعتبار قابل تخصیص به مشتری و میزان سهم متقاضی) اقدام نمود و لذا بدون اعتبارسنجی صحیح، یک مؤسسه واگذارنده اعتبار، به دلیل نداشتن چارچوب مشخصی جهت تعیین تضامین، برخورد تقریباً یکسانی با همه مشتریان خواهد داشت.
ریسک اعتباری
ریسک از نظر لغوی به معنای احتمال عدم دستیابی یا انحراف در دستیابی به یک خواسته معین بوده و به بیان کامل‌تر، ریسک یعنی بیم ناشی از عدم دستیابی یک پروژه یا طرح به برخی از اهداف از پیش تعیین‌شده آن یا عدم قطعیت و احتمال انحراف ارزش یک متغیر نسبت به پیش‌بینی‌های اولیه آن و زیان ناشی از این پیشامد ناخوشایند است.
بانک‌ها و مؤسسات تأمین مالی به دلیل ماهیت فعالیت خود از همان ابتدا با ریسک‌های زیادی مواجه می‌باشند. از نظر کمیته بال، شاخص‌ترین ریسک‌هایی که این‌گونه مؤسسات با آن مواجه هستند عبارت‌اند از:
1. ریسک اعتباری، 2. ریسک نقدینگی، 3. ریسک عملیاتی، 4. ریسک بازار، 5. ریسک شهرت، 6. ریسک حقوقی، 7. ریسک کشوری و ریسک انتقال وجوه.
مهم‌ترین ریسکی که شبکه بانکی با آن مواجه است ریسک اعتباری است که همان خطر سوخت شدن تسهیلات اعطایی یا تعهدات پذیرش‌شده برای ضمانت‌نامه‌ها و ظهر نویسی بانک‌ها می‌باشد. چراکه اولاً تسهیلات اعطایی رقم عمده و بسیار متنوع از دارایی‌های بانک‌ها را تشکیل می‌دهد و در ثانی عوامل خارجی در آن بسیار دخیل است.
هرگونه قصوری که از سوی مشتری اعتباری بانک، در بازپرداخت تسهیلات صورت پذیرد، از ارزش دارایی‌های بانک می‌کاهد و درنتیجه ممکن است بانک را در ایفای تعهداتش دچار اشکال نماید. از سوی دیگر میزان سودآوری را کاهش می‌دهد و به این ترتیب بانک به پیش‌بینی‌های اولیه خود دست نخواهد یافت و این موضوع سبب می‌شود که بانک‌ها نتوانند به سهامداران و سپرده‌گذاران خود سودهای مورد انتظار را پرداخت نمایند. با توجه به درجه اهمیت این بخش از فعالیت بانک‌ها و مؤسسات تأمین مالی، بانک‌ها با اعتبارسنجی مشتریان در قالب تهیه انواع گزارش‌های اطلاعاتی و کارشناسی و اتخاذ تصمیم در ارکان اعتباری ذیصلاح، سبب کنترل ریسک اعتباری می‌گردند.
ضروری است که بدانیم نباید از ریسک فرار کرد بلکه باید آن را شناخت و مدیریت نمود. مهم این است که بدانیم چه ریسکی چه تهدیدی را برای ما به همراه خواهد داشت.
اعتبارسنجی در دنیا
از منظر بین‌المللی، اعتبارسنجی سابقه بیش از 50 ساله دارد اما عمده مؤسسات مالی و به ویژه بانک‌ها از سال 1998 و هنگامی‌که دستورالعمل خود ارزیابی از سوی آژانس‌های خدمات مالی اجرایی گردید، شروع به طبقه‌بندی متقاضیان اعتبارات با استفاده از سیستم‌های رتبه‌بندی کردند. در حال حاضر شرکت‌هایی هم در سطح بین‌المللی فعالیت دارند که در خصوص رتبه‌بندی شرکت‌ها و کشورها ارائه خدمات می‌نمایند که از مهم‌ترین و مطرح‌ترین آن‌ها می‌توان سه شرکت S&P، Fitch و Mody`s را نام برد به‌گونه‌ای که رتبه اعتباری این مؤسسات تأثیر مهمی بر اعتبار و برند شرکت تحت بررسی داشته و بعضاً حتی وضعیت اقتصادی کشورهای مختلف نیز توسط این مؤسسات در سطح ماکرو رتبه‌بندی می‌شود.
سابقه اعتبارسنجی از بعد داخلی و در سیستم بانکی کشور
مقوله اعتبارسنجی در بعد داخلی مقوله‌ای نسبتاً نوپا بوده و در سیستم بانکی کمتر به آن پرداخته‌شده است. اگرچه در سالیان گذشته اخذ سابقه چک‌های برگشتی و استعلام مانده و مورد مصرف تسهیلات و تعهدات مأخوذه متقاضی از سیستم بانکی رویهٔ معمولی در تشکیل پرونده‌های اعتباری بوده است، لیکن تقریباً تمامی بانک‌های کشور پیش از یک دهه قبل، فاقد هرگونه سامانه یا چارچوب مدون جهت سنجش اعتبار مشتریان و ارزیابی ریسک اعتباری آن‌ها بوده‌اند که کاملاً در سطح آن بانک کاربردی و عملیاتی شده باشد و در تصمیم‌گیری ارکان اعتباری مورد توجه ویژه قرار گیرد.
شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتباری ایران (که عموماً بین همکاران خودمان در بانک توسعه تعاون به نام اعتبارسنجی ایرانیان شناخته می‌شود) بر اساس آیین‌نامه نظام سنجش اعتبار با حمایت وزارت امور اقتصادی و دارایی و تحت نظارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و مشارکت عمده بانک‌های کشور و برخی از شرکت‌های بزرگ بیمه و لیزینگ، در سال 1385 تأسیس‌شده است، بر اساس اطلاعات دریافتی از سوی بانک‌های طرف قرارداد و سایر منابع اطلاعاتی خود در خصوص تسهیلات و تعهدات مشتریان و نحوه بازپرداخت ایشان، نسبت به ارائه گزارشات اعتباری و تعیین رتبه اعتباری اقدام می‌نماید. لازم به ذکر است اطلاعات موجود در بانک اطلاعاتی شرکت یادشده، تماماً مربوط به بعد از سال 1388 می‌باشد.
سامانه اعتبارسنجی ایران
پ: در حال حاضر بیش از ده سال از به‌کارگیری سامانه اعتبارسنجی در شبکه بانکی و نیز بانک توسعه تعاون می‌گذرد و بر اساس دستورالعمل جاری آیین‌نامه اعتباری بانک، اخذ و درج گزارشات آن، برای کلیه مشتریان با هر رقم میزان تسهیلات درخواستی ضروری است.
از قابلیت این سامانه می‌توان به در نظر گرفتن سوابق بازپرداخت مشتری و نحوه پرداخت اقساط توسط وی بر اساس تسهیلات دریافتی از شبکه بانکی (یا اگر کامل‌تر بگویم بانک‌های طرف مشارکت با شرکت رتبه‌بندی ایران) و همچنین ارائه گزارشات متنوع ازجمله گزارش استاندارد و گزارش ارزیابی اشاره کرد.
تهیه سامانه اعتبارسنجی داخلی بانک توسعه تعاون
یک نقیصه مهم گزارشات رتبه‌بندی شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتباری ایران، عدم توجه به سایر پارامترهای مؤثر بر رتبه اعتباری فرد، ازجمله توانمندی‌های فنی و تجارب قبلی مشتری است. همچنین چنانچه مشتری فاقد هرگونه سابقه تسهیلاتی/تعهداتی نزد شبکه بانکی باشد، سامانه امکان ارزیابی وی را نداشته و نمی‌تواند رتبه‌ای برای وی اعلام نماید.
در چنین وضعیتی وقتی‌که بانک توسعه تعاون به عنوان بانکی توسعه‌ای در بخش تعاون مطرح است و با تعداد متقاضیان زیادی مواجه است که برای اولین بار قصد فعالیت اقتصادی داشته و تصمیم دارند در طرحی سرمایه‌گذاری کنند و برای تأمین مالی، اولین بار است که به شبکه بانکی مراجعه می‌کنند و پیش از آن فاقد سابقه تسهیلاتی هستند، در این حالت سامانه شرکت ایران قادر به ارائه گزارش و رتبه برای مشتری ما نخواهد بود. در این شرایط وجود سامانه‌ای به صورت مکمل که علاوه بر سوابق بازپرداخت مشتری، به دیگر جوانب وی همانند اهلیت، صلاحیت‌های فنی و سوابق کسب‌وکار توجه داشته باشد، ضروری به نظر میرسد.
از طرفی به جد اعتقاد بر این است جنس مشتریان دو بانک مختلف، لزوماً یکسان نبوده و بانک می‌بایست متناسب با فضای فعالیت خود و جنس خاص مشتریان، الگو و روش سنجش اعتبار داشته باشد تا ریسک به حداقل برسد.
اما نکته مهم‌تر اینکه سامانه داخلی رتبه‌بندی و اعتبارسنجی بانک (سدرا) به عنوان یک دارایی ارزشمند معنوی داخلی و یک مزیت نسبی رقابتی در مقایسه با سایر بانک‌ها مطرح است که در ادامه توضیحاتی در این خصوص می‌آید.
نحوه شکل‌گیری و سیر تکمیل سامانه داخلی رتبه‌بندی و اعتبارسنجی بانک توسعه تعاون، سدرا
اداره کل اعتبارات با توجه به برنامه‌های عملیاتی خود در سال 1394 و تأکید مدیران ارشد بانک، طراحی سامانه داخلی رتبه‌بندی و اعتبارسنجی را دستور کار خود قرارداد؛ ضمن اینکه مدیریت ارشد بانک همواره حامی بهبود و ارتقاء این سیستم تاکنون بوده‌اند. مجموعه فعالیت‌های انجام‌شده در این خصوص را می‌توان در سه فاز اصلی الف) مطالعات اولیه، ب) طراحی مدل اولیه سامانه اعتبارسنجی و ج) طراحی سامانه به صورت تحت وب، طبقه‌بندی نمود.
فاز نخست و مطالعاتی، به منظور تجهیز بیشتر و کامل‌تر همکاران حوزه معاونت اعتبارسنجی به علم اعتبارسنجی و رتبه‌بندی، با بررسی و کنکاش در مقالات، مطالعات و اقدامات صورت پذیرفته در حوزه سنجش اعتبار مشتریان و نیز حضور در دوره‌های آموزشی مرتبط و انجام مذاکرات با خبرگان بانکی در این حوزه آغاز و ادامه یافت. ضمن اینکه در این فاز، مدل‌های اعتبارسنجی مورد استفاده توسط برخی بانک‌های دیگر در حد مقدورات موردبررسی قرار گرفت و نقاط ضعف و قوت آن‌ها مورد تحلیل و شناخت قرار گرفت.
در فاز دوم یا همان طراحی مدل اولیه سامانه اعتبارسنجی، کلیه شاخص‌هایی که حسب مطالعات و تجارب بررسی پرونده‌های اعتباری، به نظر می‌رسیدند به نحوی در رتبه و رفتار اعتباری متقاضی مؤثر باشند و بالغ بر 85 شاخص بودند، استخراج و در قالب پرسشنامه‌ای به منظور کسب نظرات خبرگان حوزه اعتباری در واحدهای ستادی و نیز مدیران شعب استان‌ها، معاونین اعتباری و حقوقی، روسای دوایر اعتباری استان‌ها و رؤسای شعب مرکزی به واحدهای مربوطه، ارسال و توزیع گردید که پیرو آن، نظرات همکاران در خصوص اهم شاخص‌های تأثیرگذار بر رتبه اعتباری مشتریان اخذ گردید. پس از گردآوری نتایج پرسشنامه، فرآیند موزون‌سازی و نرمالایز نمودن داده‌ها انجام شد و با تعیین معیارهای مشخص و نیز استفاده از تحلیل‌ها و نمودارهای آماری، پاسخ‌های نرمالایز شده مورد تعدیل قرار گرفت و شاخص‌های با میانگین وزنی بالاتر و پراکندگی کمتر انتخاب شدند.
سپس کلیه شاخص‌های نهایی شده، در چند دسته اصلی تقسیم‌بندی شدند که پس از بازنگری‌های متعدد در نهایت در سه گروه اصلی «اهلیت»، «سابقه اعتباری» و «ویژگی‌های طرح/ فعالیت» تقسیم‌بندی گردید که لازم به ذکر است که شاخص‌های دسته اهلیت بیانگر: توان متقاضی در خصوص انجام فعالیت اقتصادی و بازپرداخت دیون دریافتی؛ و شاخص‌های دسته سابقه اعتباری بیانگر: میل و میزان اراده سابق متقاضی در بازپرداخت دیون و ایفای تعهدات سابق و گذشته وی؛ و شاخص‌های دسته ویژگی‌های طرح/ فعالیت نیز بیانگر برخی دیگر از قابلیت‌ها و توان متقاضی برای انجام تعهدات می‌باشد.
در گام بعد، وزن نسبی هریک از گروه‌های اصلی و شاخص‌های درون گروهی با استفاده از روش سلسله مراتبی و اخذ نظرات خبرگان در این زمینه مشخص گردید؛ و در پایان با جمع‌آوری و طبقه‌بندی موارد فوق، با استفاده از نرم‌افزار اکسل مدل اولیه سامانه اعتبارسنجی کد نویسی گردید. در این مدل علاوه بر مدنظر قراردادن مشتریان در دو بخش جاری و ثابت، در هریک بر حسب بخش اقتصادی تمایز قائل می‌گردید.
پس از طراحی مدل اشاره‌شده و اجرای آن به صورت آزمایشی بر روی تعدادی از پرونده‌های اعتباری، اجرای آزمایشی آن آغاز گردید و برای این منظور در شش مرکز استان اصلی کشور کارگاه‌های آموزشی جهت معرفی سامانه و آغاز بهره‌برداری آن برگزار گردید.
با توجه به محدودیت محیط نرم‌افزاری اکسل و با توجه به اینکه اطلاعات پرونده‌ها در شعب به صورت مجزا تکمیل می‌گردید لذا امکان جمع‌آوری اطلاعات به منظور گزارش‌گیری و تحلیل نتایج و نیز پایش داده‌ها نبود. ضمن اینکه در صورت نیاز به هرگونه تغییرات در مدل (اعم از شاخص‌ها، اوزان یا امتیازهای هر سطح) می‌بایست نسخه جدید در قالب اکسل، مجدداً به کلیه شعب ارسال می‌شد؛ ضمن اینکه هیچ اطمینانی هم وجود نداشت که شعب از کدام نسخه استفاده می‌نمایند. تمامی این عوامل ما را به فکر تهیه و راه‌اندازی سامانه داخلی اعتبارسنجی به صورت تحت وب انداخت.
ازاین‌رو در فاز سوم و طی تعامل با امور محترم فناوری اطلاعات و ارتباطات و شرکت سمات و طی بیش از 150 ساعت جلسه کارشناسی، نسخه تحت وب سامانه با همکاری شرکت سمات تهیه گردید و در گام‌های بعد، قدم به قدم نواقص رفع و نیز امکانات جدیدی به این سامانه اضافه گردید.
قابلیت‌هایی نسخه تحت وب سامانه سدرا
افزایش امنیت و تضمین محرمانگی: در این سامانه افرادی مجاز به مشاهده درخواست‌های ثبت‌شده در سامانه هستند که حسب مسئولیت خود در آن پرونده دخیل بوده‌اند و درخواست به آن‌ها ارجاع شده باشد. همچنین در فرآیندهای مربوط به ارجاع، قواعد مشخصی وجود دارد و ازاین‌رو هیچ گونه امکانی برای دیگران نیست که پرونده را مشاهده کنند.
- برخورداری از سلسله مراتب ارجاعات کارتابلی: بدین مفهوم که تأیید نهایی اعتبارسنجی پرونده‌هایی که در حدود اختیارات شعبه قرار نداشته باشد، توسط مدیریت شعب و یا بر حسب حدود اختیارات توسط ستاد صورت می‌گیرد. لیکن تشکیل پرونده و تکمیل شاخص‌های مربوط به مشتری (اهلیت و سابقه اعتباری) در شعبه عامل ضروری است. ضمناً ارجاعات صرفاً از رئیس یا مدیر هر سطح به سطح بالاتر یا پایین‌تر امکان‌پذیر می‌باشد و کاربران شعبه یا کارشناسان اعتباری استان‌ها صرفاً در سطح خود می‌توانند ارجاع نماید. همچنین یک پرونده اعتبارسنجی صرفاً زمانی که در کارتابل کاربر باشد قابل‌ویرایش می‌باشد.
- امکان اخذ گزارشات متنوع مدیریتی: با افزایش پرونده‌های ثبت‌شده در سامانه، اخذ گزارشات مدیریتی از وضعیت شعب و رتبه‌های مشتریان با رویکردهای مختلف ضروری می‌باشد. این گزارش‌ها فرمت‌های گوناگونی داشته و از یک شعبه تا کل کشور را در برمی‌گیرد.
- تجمیع اطلاعات: تجمیع اطلاعات درخواست‌های ثبت‌شده بدون هیچ گونه هزینه‌ای صورت گرفته و در این فرآیند نیازی به انتقال غیر امن فایل‌ها نیست.
- کاهش هزینه‌ها و مدیریت بهینهٔ تغییرات در شاخص‌ها و روش‌های اعتبارسنجی: مدیریت نسخه بندی به راهبران سامانه امکان می‌دهد به‌سادگی تغییرات را اعمال کرده و به‌سادگی به یکی از نسخه‌های از پیش تعریف‌شده، بازگردند. در عین حال نرم‌افزار به‌گونه‌ای طراحی‌شده است که در گزارش‌گیری‌ها کلیه پرونده‌های اعتباری که با ورژن‌های مختلف تشکیل‌شده است، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
همچنین سایر قابلیت‌های سامانه عبارت‌اند از: قابلیت پیگیری رفتارهای کاربران، امکان مشاهده وضعیت گردش (چرخه کارتابلی) پرونده اعتبارسنجی، قابلیت ویرایش وضعیت ارزیابی متقاضی در پرونده‌های موجود در کارتابل متقاضی، هشدار به کاربر در صورت عدم تکمیل برخی شاخص‌ها و نیز امکان جستجو در بین درخواست‌های ثبت‌شده.
جایگاه سامانه اعتبارسنجی سدرا در مقایسه با سامانه‌های مشابه
سامانه اعتبارسنجی سدرا ساختار سازمان‌یافته‌ای داشته و کلیه ابعاد مشتری را در نظر می‌گیرد. این ابعاد شامل اهلیت مشتری، سابقه اعتباری وی و شرایط کسب‌وکار متقاضی است. از این گذشته در این سامانه برای هر یک از گروه‌های مشتریان بر حسب نوع تسهیلات (عمومی/اختصاصی)، نوع مشتری (حقیقی/حقوقی)، بخش اقتصادی (صنعت، کشاورزی، بازگان و خدمات)، نوع درخواست (ایجادی، تکمیلی، توسعه‌ای، سرمایه در گردش) پروفایل‌های اعتبارسنجی ویژه‌ای تدارک دیده‌شده که موجب اخذ گزارش اعتبارسنجی به صورت تخصصی می‌شود. ازاین‌رو ارزیابی مشتری به صورت همه جانبه ای صورت گرفته و بسیاری از موارد مورد توجه قرارگرفته است. ضمن اینکه سامانه سدرا علاوه بر ارائه رتبه مشتری، به طرح‌های سرمایه‌گذاری امتیاز می‌دهد و ازاین‌رو ارکان اعتباری تصمیم گیر، با تصویر واضح‌تری از شرایط مشتری و طرح سرمایه‌گذاری مواجه خواهند بود.
ازاین‌رو با توجه به اینکه در بانک توسعه تعاون علیرغم تخصصی بودن در حوزه تعاون، با مشتریان اعتباری از کلیه بخش‌های اقتصادی مواجه است، لذا با توجه به توانمندی‌های لحاظ شده در سامانه سدرا، این سامانه می‌تواند به عنوان مزیت نسبی رقابتی بانک توسعه تعاون در انتخاب و شناسایی مشتریان خوش حساب و متعهد در بخش‌های مختلف اقتصادی عمل نماید.
از طرفی سامانه سدرا با اتکا به توان داخلی و به پشتوانه همت و علاقه همکاران اداره کل اعتبارات و تجربیات کسب‌شده در طول ساله‌ای فعالیت ایشان به دست آمده است و مورد توجه و تشویق خبرگان مختلف خارج از بانک من جمله مشاوران کمیته عالی ریسک قرارگرفته و اکنون به عنوان یک دارایی معنوی ارزشمند بانک، می‌بایست مورد نگهداری و نیز بهبود مستمر قرار گیرد.
بهبود و ارتقاء سامانه سدرا
لازمه هر مدل و هر سامانه مبتنی بر مدل، بهبود مستمر آن بر اساس نتایج و خروجی‌های دریافتی از مدل است؛ بنابراین مدل اعتبارسنجی استفاده‌شده در سامانه سدرا و نیز قابلیت‌های سامانه نیز در گذر زمان، تغییر نیازها و خواسته‌ها، نیازمند بهبود خواهد بود. مضافاً توسعه سامانه در خصوص اضافه نمودن بخش درخواست‌های تعهداتی (اعتبارات اسنادی ریالی و ارزی – ضمانت‌نامه‌های ریالی و ارزی) نیز ازجمله برنامه‌های توسعه سامانه می‌باشد.
